Η επόμενη μεγάλη επένδυση των κυβερνήσεων και των τεχνολογικών κολοσσών υπόσχεται αστικές κοινωνίες που λειτουργούν σαν αυτόνομοι οργανισμοί. Ανάμεσα στην υπόσχεση της βιωσιμότητας και τον φόβο της υπερ-επιτήρησης, οι “έξυπνες πόλεις” ανοίγουν μια συζήτηση που αγγίζει την ίδια τη δημοκρατία. Η μάχη για το μέλλον της καθημερινότητάς μας φαίνεται πως θα παιχτεί όχι μόνο στους δρόμους αλλά και στα δεδομένα.
Ένα όραμα που ξεπερνά την επιστημονική φαντασία
Μέχρι πριν λίγα χρόνια η ιδέα μιας πόλης γεμάτης αισθητήρες, συστήματα τεχνητής νοημοσύνης και υποδομές που “μαθαίνουν” από τους κατοίκους της φάνταζε σαν σενάριο ταινίας. Σήμερα, όμως, χώρες σε όλες τις ηπείρους επενδύουν δισεκατομμύρια για να το κάνουν πράξη, προβάλλοντας την τεχνολογία ως το όχημα της βιώσιμης ανάπτυξης. Δεν είναι τυχαίο ότι σύμφωνα με διεθνείς εκθέσεις, οι επενδύσεις σε έξυπνες πόλεις ξεπερνούν ήδη τα 500 δισ. δολάρια παγκοσμίως.
Σιγκαπούρη, Βαρκελώνη, Ντουμπάι, Τόκυο: πόλεις που ήδη χρησιμοποιούν ευφυή συστήματα για τη διαχείριση κυκλοφορίας, φωτισμού, απορριμμάτων ή υδάτινων πόρων. Τα παραδείγματα πολλαπλασιάζονται και λειτουργούν σαν “εργαστήρια” που δείχνουν πώς μπορεί να είναι η επόμενη μέρα των μητροπόλεων. Παράλληλα, γιγαντιαία σχέδια όπως αυτό της Σαουδικής Αραβίας υπόσχονται να επαναπροσδιορίσουν ακόμη και την έννοια μιας χώρας.
Η φαντασία μετατρέπεται σε εργαλείο γεωπολιτικής επιρροής, καθώς κάθε νέο project προβάλλεται σαν εθνικό επίτευγμα. Το brand “έξυπνη πόλη” δεν αφορά πλέον μόνο την τεχνολογική καινοτομία, αλλά και το κύρος που συγκεντρώνει μια χώρα στη διεθνή σκηνή. Οι κυβερνήσεις επενδύουν έτσι σε μια εικόνα μοντέρνας ισχύος, με την τεχνολογία να παίζει ρόλο soft power.
Η λογική της “έξυπνης” καθημερινότητας
Η φιλοσοφία είναι απλή: αν η πόλη μπορεί να “βλέπει” πού υπάρχει κίνηση, πού καταναλώνεται ρεύμα, πότε γεμίζουν οι κάδοι απορριμμάτων, τότε μπορεί να κατανέμει πόρους με την ακρίβεια μιας μηχανής. Στόχος είναι να περιοριστεί η σπατάλη και να βελτιστοποιηθεί η ζωή του πολίτη σε κάθε επίπεδο. Με μια πρώτη ανάγνωση πρόκειται για τεχνολογία που φέρνει λύσεις σε διαχρονικά προβλήματα.
Για τον πολίτη αυτό σημαίνει μικρότερη αναμονή στις μετακινήσεις, μειωμένα κόστη ενέργειας και καλύτερη ποιότητα αέρα. Οι υποσχέσεις περιλαμβάνουν επίσης δημόσιες υπηρεσίες πιο άμεσες και ψηφιακές, χωρίς ουρές σε γκισέ. Έτσι, η εμπειρία της καθημερινότητας μετασχηματίζεται σε κάτι πιο γρήγορο, πιο αποτελεσματικό, πιο “έξυπνο”.
Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί το παρουσιάζουν σαν το “αστικό παράδεισο” του μέλλοντος. Οι υποδομές υπόσχονται να δουλεύουν υπέρ του πολίτη και όχι το αντίστροφο. Η ίδια η έννοια της πόλης δείχνει να αλλάζει, καθώς από χαοτικό περιβάλλον μετατρέπεται σε προγραμματισμένο οικοσύστημα.
Το τίμημα των δεδομένων
Πίσω όμως από αυτήν την υπόσχεση εμφανίζεται το κρίσιμο ερώτημα: ποιος διαχειρίζεται τα δεδομένα; Μια πόλη που λειτουργεί με συνεχή συλλογή πληροφοριών παράγει τεράστιο όγκο προσωπικών ή ημι-προσωπικών στοιχείων. Και η αξία τους είναι ανεκτίμητη τόσο για τις εταιρείες όσο και για τις κυβερνήσεις.
Οι πόλεις του μέλλοντος θα βασίζονται σε εκατομμύρια μικρο-πληροφορίες: πότε χρησιμοποιούμε το μετρό, ποιες ώρες μετακινούμαστε, πόση ενέργεια καταναλώνει το σπίτι μας. Όλα αυτά αποτελούν ψηφιακό αποτύπωμα που σε συγκεντρωμένη μορφή μπορεί να χαρτογραφήσει τη ζωή ενός ανθρώπου με τρομακτική λεπτομέρεια. Η ιδέα ότι κάθε κίνηση αποθηκεύεται και αναλύεται γεννά βάσιμες ανησυχίες για υπερβολική επιτήρηση.
Έτσι, οι προειδοποιήσεις ακαδημαϊκών και οργανώσεων ψηφιακών δικαιωμάτων δεν είναι υπερβολικές. Η ευκολία μπορεί να κρύψει τον κίνδυνο ενός “ψηφιακού πανοπτικού”, όπου η παρακολούθηση δεν γίνεται απαραίτητα με κάμερες αλλά με data analytics. Και σε ένα τέτοιο περιβάλλον η ελευθερία δεν περιορίζεται από φυσικά σύνορα, αλλά από αλγοριθμικές αποφάσεις.
Οικονομικά συμφέροντα και γεωπολιτική
Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι “έξυπνες πόλεις” είναι πρώτα απ’ όλα τεράστιες αγορές. Πολυεθνικές εταιρείες λογισμικού, τηλεπικοινωνιών και κατασκευών βλέπουν σε αυτές δισεκατομμύρια σε νέες συμβάσεις. Η τεχνολογία εδώ δεν είναι ουδέτερη∙ συνοδεύεται από οικονομικές δομές που εξασφαλίζουν κέρδη για λίγους.
Παράλληλα, κράτη που επιθυμούν να αναδειχθούν σε παγκόσμιους παίκτες αξιοποιούν τέτοια έργα ως εργαλεία επιρροής. Η Σαουδική Αραβία επενδύει στο Neom, η Κίνα έχει ήδη παρουσιάσει έξυπνες μητροπόλεις-πιλότους, ενώ η Δύση καλείται να απαντήσει με δικά της πρότυπα. Το “ποιανού” είναι οι πόλεις γίνεται τελικά γεωπολιτικό ερώτημα.
Η ισορροπία αυτή δείχνει πως οι εξελίξεις δεν είναι μόνο τεχνικό ζήτημα. Αφορούν νέες μορφές εξάρτησης, πρόσβαση σε υποδομές και άρα σε πολιτική ισχύ. Και κάθε πόλη που χτίζεται με τεχνολογία άλλου κράτους μπορεί να λειτουργήσει σαν πύλη επιρροής.
Η νέα κοινωνική συμφωνία
Μένει να φανεί αν τα οφέλη θα είναι μεγαλύτερα από το τίμημα. Γιατί σε αντίθεση με έναν δρόμο ή μια γέφυρα, η “έξυπνη πόλη” εμπλέκεται στην καθημερινή συμπεριφορά και στις επιλογές του πολίτη. Η παραχώρηση των δεδομένων γίνεται αρχικά αθόρυβα, αλλά μακροπρόθεσμα επηρεάζει την αντίληψη μας για την ελευθερία.
Αυτό που διαμορφώνεται είναι μια σιωπηλή “κοινωνική συμφωνία”: μεγαλύτερη παρακολούθηση για περισσότερη οργάνωση, λιγότερη ιδιωτικότητα για πιο προσιτές υπηρεσίες. Η ανταλλαγή αυτή ίσως μοιάζει δελεαστική, αλλά δεν είναι αθώα. Είναι τελικά επιλογή αξιών πάνω στις οποίες θα κριθεί η ζωή στις πόλεις του μέλλοντος.
Η συζήτηση πρέπει να ανοίξει προτού τα έργα ολοκληρωθούν και οι πολίτες βρεθούν προ τετελεσμένων. Γιατί εάν το αύριο αποφασιστεί χωρίς ουσιαστικό διάλογο, ίσως βρεθούμε να ζούμε σε έναν λαμπερό αλλά ελεγχόμενο κόσμο όπου η δημοκρατία περιορίζεται στα ψηφιακά της όρια.
Τι έρχεται στη συνέχεια
Στην επόμενη φάση της έρευνάς μας θα εστιάσουμε σε συγκεκριμένα παραδείγματα που δείχνουν προς ποια κατεύθυνση οδεύει το μέλλον. Πρώτος σταθμός το Neom στη Σαουδική Αραβία, το οποίο υπόσχεται να είναι ο πιο φιλόδοξος και αμφιλεγόμενος αστικός σχεδιασμός μέχρι σήμερα. Η συζήτηση γύρω από το αν είναι πρότυπο ή αν προαναγγέλλει μια νέα μορφή ψηφιακού ελέγχου μόλις ξεκίνησε.
