Φανταστείτε να ψάχνετε σε ένα σκονισμένο παλιό ράφι σε μια βιβλιοθήκη αιώνων και ξαφνικά να πέφτετε πάνω σε έναν θησαυρό που θεωρούταν χαμένος για πάντα. Αυτό ακριβώς συνέβη πρόσφατα στο Πανεπιστήμιο του Λέιντεν, και η ιστορία μοιάζει με κάτι βγαλμένο από μια περιπέτεια του Ιντιάνα Τζόουνς — χωρίς το μαστίγιο και τις παγίδες.
Μια τυχαία ανακάλυψη
Τον 17ο αιώνα, μια τεράστια συλλογή από σχεδόν 200 αραβικά χειρόγραφα έφτασε στο Λέιντεν, κρυμμένη από τα αδιάκριτα βλέμματα σε κλειδωμένα ντουλάπια. Με την πάροδο του χρόνου, οι μελετητές υπέθεσαν ότι μερικά από αυτά τα έργα είχαν εξαφανιστεί. Όμως, όπως έμελε η μοίρα, δύο τόμοι που γράφτηκαν από έναν από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς της αρχαιότητας, τον Απολλώνιο τον Περγαίο, τον «Μεγάλο Γεωμέτρη», κρύβονταν σε κοινή θέα. Κανείς δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι τα βιβλία πέντε και επτά της μνημειώδους σειράς του «Κωνικά» υπήρχαν ακόμα, μέχρι τώρα.
Το πρωτότυπο έργο «Κωνικά» του Απολλώνιου, που χρονολογείται γύρω στο 200 π.Χ., εισήγαγε στον κόσμο τις ελλείψεις, τις παραβολές και τις υπερβολές — τα σχήματα που βλέπετε όταν φωτίζετε έναν τοίχο με έναν φακό και τον γέρνετε στην κατάλληλη γωνία. Πριν από αυτή την ανακάλυψη, μόνο τα πρώτα τέσσερα από τα οκτώ βιβλία του ήταν γνωστό ότι είχαν διασωθεί. Η ανακάλυψη των βιβλίων πέντε και επτά είναι μια σημαντική επιτυχία, που ρίχνει νέο φως σε αιώνιες μαθηματικές ανακαλύψεις.
Γιατί αυτά τα κείμενα είναι σημαντικά
Είναι εύκολο να θεωρούμε δεδομένες τις καμπύλες που μάθαμε στην άλγεβρα στο γυμνάσιο — «αυτή η παραβολή που κάνει ο φακός μου στην πόρτα του γκαράζ», μπορεί να αστειευτείτε. Αλλά στην εποχή του Απολλώνιου, αυτές οι ιδέες ήταν πραγματικά επαναστατικές. Οι ακριβείς ορισμοί, τα θεωρήματα και οι αποδείξεις του έθεσαν τα θεμέλια για μεγάλο μέρος της σύγχρονης γεωμετρίας, της οπτικής, της αστρονομίας και ακόμη και του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι ακτίνες φωτός ανακλώνται από παραβολικούς καθρέφτες, για παράδειγμα, ανάγεται άμεσα στο έργο του.
Αυτό που κάνει αυτή την ανακάλυψη ιδιαίτερα ξεχωριστή είναι ο ρόλος του μεσαιωνικού ισλαμικού κόσμου στη διατήρηση της ελληνικής επιστήμης. Μεταξύ της αρχαιότητας και της Αναγέννησης, αμέτρητα κείμενα χάθηκαν στην Ευρώπη, για να σωθούν, να μελετηθούν και ακόμη και να εμπλουτιστούν σε κέντρα μάθησης από τη Βαγδάτη έως την Κόρδοβα. Το γεγονός ότι οι συγγραφές του Απολλώνιου σώθηκαν σε αραβική μετάφραση υπογραμμίζει τη σημασία της Χρυσής Εποχής του Ισλάμ ως γέφυρας μεταξύ της ελληνικής αρχαιότητας και της σύγχρονης επιστήμης.
Ένας Πλούτος από Ξεχασμένες Γνώσεις
Αυτά δεν είναι τα μόνα “κοσμήματα” που κρύβονται στα αρχεία του Λάιντεν. Πλάι στους τόμους των Κωνικών, οι μελετητές έχουν ανακαλύψει χειρόγραφα σχετικά με τη βιολογία, την αστρονομία, τη γεωγραφία—και ένα δελεαστικό απόσπασμα από κάτι που ονομάζεται «Βιβλίο των Τελειοτήτων», το οποίο πιστεύεται πως ήταν μια τεράστια μεσαιωνική εγκυκλοπαίδεια των μαθηματικών. Ορισμένα από τα κείμενα μοιάζουν να βγήκαν από μύθο, αναφέροντας νησιά που κατοικούνται αποκλειστικά από άνδρες ή γυναίκες, ή πλάσματα με ανθρώπινα σώματα αλλά αυτιά στη θέση των χεριών. Είτε είναι καθαρά φανταστικά είτε βασισμένα σε ταξιδιωτικές διηγήσεις, προσφέρουν μια ζωντανή εικόνα του πώς οι άνθρωποι της εποχής φαντάζονταν τα άκρα του κόσμου.
Λεπτομερείς, ζωγραφισμένοι στο χέρι χάρτες της Ευρώπης, φτιαγμένοι με σχολαστικότητα από Οθωμανούς λόγιους, βρίσκονται δίπλα σε βοτανικές πλάκες από το Βιβλίο των Βοτάνων του Διοσκουρίδη, διακοσμημένες με κομψά θαλάσσια και χερσαία πλάσματα να “αιωρούνται” πάνω στις σελίδες. Φανταστείτε μια σειρά από τρία καλαμάρια να γλιστρούν δίπλα σε σκίτσα παράξενων, ημι-ανθρώπινων όντων—κάθε εικονογράφηση αποτελεί μαρτυρία της καλλιτεχνικής δεξιοτεχνίας και της επιστημονικής περιέργειας των γραφέων.
Το Γλωσσικό Εμπόδιο
Παρά την ανεκτίμητη αξία τους, πολλά από αυτά τα αραβικά, περσικά και τουρκικά χειρόγραφα παραμένουν θλιβερά αμελέτητα. Για να μπορέσει να τα αποκρυπτογραφήσει κανείς, απαιτείται ένας σπάνιος συνδυασμός ικανοτήτων: άπταιστη γνώση μεσαιωνικών γλωσσών, οξυμένες παλαιογραφικές δεξιότητες για την ανάγνωση αρχαίων γραφών, και μια σταθερή βάση σε ιστορικά μαθηματικά ή αστρονομία. «Είναι σαν να χρειάζεσαι τρία διδακτορικά ταυτόχρονα», λέει χαριτολογώντας ο Μεσούτ Ιντρίζ, καθηγητής ισλαμικού πολιτισμού.
Κι όμως, ιδρύματα όπως η Βρετανική Βιβλιοθήκη και η Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας διαθέτουν επίσης χιλιάδες ακόμη τέτοια κείμενα, περιμένοντας ερευνητές που μπορούν να γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα στις γλώσσες και τις επιστημονικές παραδόσεις. Κάθε φορά που ένα τέτοιο έγγραφο μεταφράζεται και αναλύεται σωστά, ξαναγράφεται ένα κομμάτι της ιστορίας, αναγνωρίζοντας τη γνήσια καταγωγή των ιδεών που διαμόρφωσαν τον κόσμο μας.
Το Κύμα Μέσα στον Χρόνο
Σκεφτείτε το σαν μια σκυταλοδρομία που ξεκίνησε με βαβυλωνιακές πηλογραφίες, πέρασε μέσα από αιγυπτιακούς παπύρους, πήρε φόρα χάρη σε Έλληνες στοχαστές όπως ο Ευκλείδης και ο Απολλώνιος
Το Video “Γιατί κράτησαν αυτά τα αρχαία μαθηματικά κείμενα κρυφά για αιώνες; // Άκου να δεις!” αναρτήθηκε 01/08/2025 στο Youtube κανάλι Άκου να δεις!