Όταν οι περισσότεροι άνθρωποι αναλογίζονται τον Ελληνικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας, ο οποίος ξεκίνησε επίσημα τον Μάρτιο του 1821, φαντάζονται μια αυθόρμητη εξέγερση καταπιεσμένων χριστιανών κατά των Οθωμανών ηγεμόνων τους. Πατριώτες ιερείς που χτυπούν τις καμπάνες των εκκλησιών, βοσκοί που εγκαταλείπουν τα κοπάδια τους και άγριοι κλέφτες (ληστές) που ξεχύνονται από οχυρά στα βουνά για να συσπειρωθούν για την ελευθερία – αυτή είναι η ρομαντική εικόνα που συχνά έρχεται στο μυαλό. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη. Η Επανάσταση του ’21 δεν ξέσπασε μόνο από τη λαϊκή οργή- προέκυψε από δεκαετίες μυστικού σχεδιασμού, ξένης ίντριγκας, πνευματικών ζυμώσεων και ενός μπερδεμένου πλέγματος κοινωνικών δυνάμεων που αμφισβητούν την απλοϊκή αφήγηση «λαός εναντίον αυτοκρατορίας».
Πνευματικά και πολιτιστικά θεμέλια
Πολύ πριν από το 1821, μια πνευματική αφύπνιση είχε ξεκινήσει μεταξύ των Ελλήνων υπό οθωμανική κυριαρχία. Από τα τέλη του 18ου αιώνα, οι ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού διείσδυσαν στους μορφωμένους ελληνικούς κύκλους. Οι Έλληνες λόγιοι στην Ιταλία, τη Γερμανία και τη Γαλλία απορρόφησαν τις έννοιες των φυσικών δικαιωμάτων, της συνταγματικής διακυβέρνησης και της εθνικής αυτοδιάθεσης. Προσωπικότητες όπως ο Αδαμάντιος Κοραής υπερασπίστηκαν την αναβίωση της ελληνικής κληρονομιάς και γλώσσας, προτρέποντας τους Έλληνες να διεκδικήσουν την αρχαία κληρονομιά τους. Αν και τα γραπτά αυτά κυκλοφορούσαν κρυφά, ο αντίκτυπός τους ήταν βαθύς: σφυρηλάτησαν μια εκκολαπτόμενη αίσθηση εθνικής ταυτότητας που ξεπερνούσε τις τοπικές αφοσιώσεις σε φατρίες, νησιά ή θρησκευτικές κοινότητες.
Παράλληλα, η αναβίωση των κλασικών σπουδών στα νεοϊδρυθέντα ελληνόγλωσσα σχολεία -κυρίως στη σχολή της Δημητσάνας και στην Ακαδημία των Ιωαννίνων- ενίσχυσε την εξοικείωση με τα αρχαία δημοκρατικά ιδεώδη. Μέσω μυστικών «φιλοσοφικών» εταιρειών, οι νέοι Έλληνες διανοούμενοι συζητούσαν για τα δικαιώματα, την κυριαρχία και το καθήκον των πολιτών να αντιστέκονται στην τυραννία. Αυτή η ιδεολογική ζύμωση έκανε τους Έλληνες του 1821 να διαφέρουν από τους άλλους βαλκανικούς λαούς: είχαν ένα συγκροτημένο – αν και ακόμη εμβρυακό – εθνικό όραμα.
H Φιλική Εταιρεία: Συνωμοσία στις σκιές
Η Φιλική Εταιρεία, που ιδρύθηκε το 1814 στην Οδησσό, ήταν ο κύριος καταλύτης της Επανάστασης. Μακριά από μια αυθόρμητη λαϊκή εξέγερση, η επανάσταση σχεδιάστηκε από ένα μυστικό δίκτυο εμπόρων, στρατιωτικών και κληρικών που στρατολόγησαν σχολαστικά μέλη σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο -την Κωνσταντινούπολη, την Πελοπόννησο, τα νησιά του Αιγαίου και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Μέχρι το 1820 ο σύλλογος καυχιόταν για χιλιάδες οπαδούς, ο καθένας από τους οποίους είχε ορκιστεί να τηρεί το απόρρητο με την ποινή του θανάτου.
Οι ηγέτες της Φιλικής Εταιρείας, αντί να αφήσουν τη δυσαρέσκεια και μόνο να υπαγορεύσει το χρονοδιάγραμμα, περίμεναν τη βέλτιστη στιγμή. Παρακολουθούσαν την αποδυνάμωση της οθωμανικής επιρροής -που επιδεινώθηκε από την ήττα της αυτοκρατορίας στον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1806-1812 και τις αναταραχές των εκάστοτε σουλτάνων. Αναζητούσαν επίσης διαβεβαιώσεις για εξωτερική υποστήριξη, ιδίως από τη Ρωσία, της οποίας οι πανορθόδοξες φιλοδοξίες (και η επιθυμία να ελέγξει τα Στενά) ευθυγραμμίζονταν με τις ελληνικές ελπίδες. Μόνο όταν δημιουργήθηκε ένα δίκτυο επικοινωνίας, αποθήκες όπλων και συντονισμένα σχέδια αποφάσισαν να χτυπήσουν.
Η Σπίθα: Δραματική, αλλά προγραμματισμένη
Σε αντίθεση με τον μύθο της μαζικής λαϊκής έκρηξης, οι αρχικές εξεγέρσεις των αρχών του 1821 ήταν ακριβείς και εντοπισμένες. Στις 24 Φεβρουαρίου 1821, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, πρώην αξιωματικός του ρωσικού στρατού και μεγάλος δάσκαλος της Φιλικής Εταιρείας, διέσχισε τον ποταμό Προυθ στη Μολδαβία, εκδίδοντας ένα μανιφέστο που καλούσε τους Έλληνες στα όπλα. Αυτός ο τολμηρός αλλά τελικά ατυχής ελιγμός στις παραδουνάβιες ηγεμονίες είχε περισσότερο συμβολική παρά πρακτική σημασία: σηματοδότησε ανοιχτή πρόκληση και συγκέντρωσε την προσοχή σε ολόκληρη την Ευρώπη, αλλά ο Υψηλάντης δεν είχε επαρκή τοπική υποστήριξη και αναγκάστηκε να υποχωρήσει μέχρι το καλοκαίρι.
Εν τω μεταξύ, στην Πελοπόννησο, ένα άλλο φύλλο της συνωμοσίας εκτυλίχθηκε. Στις 17 Μαρτίου, ο επίσκοπος Πατρών Γερμανός κήρυξε την εξέγερση στη Μονή της Αγίας Λαύρας (αν και η θρυλική αυτή διακήρυξη πιθανότατα έλαβε χώρα ημέρες αργότερα και ίσως σε διαφορετική τοποθεσία). Το πιο σημαντικό είναι ότι είχαν ήδη κινητοποιηθεί οι ντόπιοι επώνυμοι, οι εφοπλιστές και οι κλεπταποδόχοι. Κατέλαβαν αποθήκες πυρομαχικών από τις οθωμανικές φρουρές στην Τριπολιτσά, τον Μυστρά και την Κυπαρισσία, εκμεταλλευόμενοι τις αποσπασμένες δυνάμεις της αυτοκρατορίας. Έτσι, ακόμη και αυτή η εμβληματική στιγμή δεν ήταν ένα αυθόρμητο μαζικό κίνημα, αλλά το αποκορύφωμα μηνών -και σε ορισμένες περιπτώσεις ετών- μυστικής προετοιμασίας.
Ξένη επιρροή και ρεαλιστική πολιτική
Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων το 1821 περιπλέκει περαιτέρω την καθιερωμένη αφήγηση. Η Ρωσία, η Βρετανία και η Γαλλία καλλιεργούσαν η καθεμία τις δικές της ατζέντες
Το Video “Η Επανάσταση του ’21 Δεν Ξεκίνησε Όπως Νομίζεις // Άκου να δεις!” αναρτήθηκε 17/06/2025 στο Youtube κανάλι Άκου να δεις!